Akşam mı — Türemiş mi? Ne İşe Yarar?
Merhaba sevgili dostlar — bugün birlikte belki de hepimiz farkında olmadan kullandığımız ve düşündüğümüzde “ya aslında nereden geliyor bu akşam?” dediğimiz bir soruya dalalım. Gelin “akşam” kelimesinin kökenine, ne kadar “yerli” olduğuna, dilimizde nasıl bir yer kapladığına ve bu sorunun ötesinde bize ne düşündürdüğüne beraber bakalım.
—
Kökenine bir yolculuk
“Akşam” kelimesinin etimolojik kökeni üzerine uzun süre farklı görüşler oluşmuş. Bir zamanlar dilde “ak” + “şam” (“ışık” + “gece/karanlık”) birleşimi sanılmış. Ancak günümüzde bu görüş yaygın değil. ([Ak Sözlük | Etimolojik Açıdan][1])
Güncel araştırmalara göre kelime, doğrudan Türkçenin eski dönemlerinden gelen bir kökten türemiş olabilir. Hatta bazı uzmanlar, “Soğdca”dilindeki gšm (“gece”) sözcüğünün zaman içinde dönüşerek akşam biçimine ulaştığını öne sürüyor. ([Ak Sözlük | Etimolojik Açıdan][1])
Yani “akşam” muhtemelen yabancı bir eklenti ya da Arapça/Farsça sözcüklerden alıntı değil — Türkçenin içinden doğmuş, içsel bir kelime. Bu da onu “türemiş” değil “asıl ya da kök” bir sözcük yapar. Ne demek “türemiş”? Bir kelimenin başka bir kökten, eklerle, değişikliklerle türetilmiş olması demek. Oysa “akşam” için öyle bir türeme değil; daha çok “zamanla evrilmiş bir miras”.
—
Günümüzdeki yansımaları: dilimiz, kültürümüz, geleneklerimiz
Günlük konuşmada “akşam” deyince yalnızca günün bir parçasını değil, bir atmosferi — “ısıyı”, “hissettiğimiz anı”, “koşuşturmanın bittiği, soluklandığımız zamanı” çağrıştırıyoruz. “Akşam yemeği”, “akşam namazı”, “akşamüstü”, “akşam pazarı”, “akşam güneşi”… Bu sözcük tüm bu deyim ve bileşiklerin kalbinde. ([Mynet][2])
Dilbilimsel olarak “akşam”ın kök/temel bir sözcük olması; onu Türkçenin asli unsurlarından biri kılıyor. Bu da demek oluyor ki “akşam” — yabancı değil, bizden; bu sebeple dilde ayrı bir aidiyet hissi var.
Kültürümüzde de akşamın bir hali var: günün yorgunluğunu bıraktığımız, aileyle, dostlarla buluştuğumuz, sessizliğe ve düşünmeye çekildiğimiz zaman. Bu yönüyle “akşam”, sadece bir kelime değil; bir ruh hâli, bir zaman dilimi, bir kültürel ritüel.
—
Neden “türemiş kelime mi?” sorusu hâlâ soruluyor?
İşte bu, dilin yaşayan bir varlık olmasından kaynaklanıyor. İnsanlar kelimeleri formlarından bağımsız düşünmeye, bölmeyi denemeye eğilimli. “Ak‑” ve “‑şam” gibi görünce birçoğumuz “yeni zaman, eski kelime birleşmiş olabilir mi?” diye merak ediyor. Ancak — etimolojik araştırmalar bunların bir birleşim değil, evrilme olduğunu gösteriyor.
Bazı kaynaklarda “türemiş” sayılmasının sebebi — kelime içinde “ş” harfi ve “–am” ses yapısının, tıpkı türemiş kelimelerde görülen özelliklere benzemesi olabilir. Ancak “türemiş” terimi, dilbilimde belirli bir yapım ekiyle türetme anlamı taşır. “Akşam”da böyle bir ek yok; bu yüzden onu türemiş değil, “yerli kök” kelime saymak daha doğru.
—
Gelecekte “akşam”ın yeri — neden önemli?
Dil, biz fark etmesek de sürekli değişiyor. Ama bazı sözcükler köklerinde kalıyor — çünkü gündelik hayatın, kültürün, geleneklerin tam ortasında yer alıyorlar. “Akşam”, bu sözcüklerden biri.
Gelecekte, belki teknoloji, küreselleşme, yabancı dil baskısı bazı yerli sözcükleri gölgede bırakabilir. Ama “akşam” gibi derin köklü, duygusal bağı olan sözcükler — hem dilimizi hem kimliğimizi korumaya devam eder.
Ayrıca edebiyat, şiir, nostalji bağlamında “akşam” insana ait bir zaman dilimi olarak kalacak. Çünkü “akşam” demek, durup geriye bakmak, sessizliğe yönelmek, içsel bir nefes almak demek.
—
Spoiler
—
Sonuç olarak sevgili arkadaşlar: “akşam” kelimesi, bizden; dilimizin özü, geçmişimizin yankısı. Ona bir kez daha — hem anlam hem his bakımından — değer vermek, aslında kendi köklerimize, kendi hikâyemize saygı demek.
[1]: “\”Akşam\” Sözcüğünün Kökeni – Etimolojik Açıdan Ak Sözlük”
[2]: “Akşam ne demek? Akşam kelimesinin TDK sözlük anlamı nedir?”